Egipt między Rzymem

Egipt między Rzymem, Aleksandria

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
R
O
Z
P
R
A
W
Y
TOMASZ GRABOWSKI
Uniwersytet Jagielloński
Instytut Historii
Egipt między Rzymem a Seleukidami na początku II w. p.n.e.
Przełom III i II w. p.n.e. to okres, w którym Republika Rzymska zaczęła angażować
się w sprawy państw wschodniej części Morza Śródziemnego. II wojna punicka (218-
-201 p.n.e.) przyniosła Rzymowi pozycję mocarstwa i panowanie nad zachodnią częścią
basenu śródziemnomorskiego. Posiadanie wielkich rezerw ludzkich w połączeniu z wyso-
kim poziomem rzemiosła wojennego pozwoliło Rzymianom wkrótce stać się najpotężniej-
szym państwem w całym regionie.
Okres ten to także czas przemian w układzie sił w świecie hellenistycznym. Silne
dotąd państwo Ptolemeuszy zaczęło tracić swą pozycję, a jego postępujący kryzys zakty-
wizował przeciwników — monarchie Antygonidów i Seleukidów. W stosunkach ptolemej-
sko-rzymskich nastąpiła zmiana charakteru. Do tej pory byli to co najmniej równorzędni
partnerzy, teraz przewagę stopniowo zyskiwał Rzym
1
.
W tym też okresie doszło do inte-
resujących posunięć dyplomatycznych w trójkącie: Ptolemeusze — Rzym — Seleukidzi.
Od schyłku III w. p.n.e. w monarchii ptolemejskiej nasiliły się oznaki kryzysu. Pań-
stwu przyszło zmagać się z długotrwałymi trudnościami ekonomicznymi, co wpłynęło na
zmniejszoną aktywność polityki zagranicznej. Wkrótce po odparciu ataku Antiocha III
pod Rafią w 217 r. p.n.e. rozpoczęły się niepokoje społeczne. Narastający opór przeciw
wymaganiom fiskalnym doprowadził do wybuchu chłopskiej rewolty ciągnącej się przez
długie lata, która jeszcze bardziej dezorganizowała życie gospodarcze. W dodatku doszło
jeszcze do secesji Tebaidy. Pomijając kurczące się wpływy z podatków samo oderwanie się
1
Egipt jako pierwsze państwo hellenistyczne nawiązało stosunki polityczne z Republiką Rzymską. Miały
one jednak luźny charakter
(amicitia)
i nie zawarto formalnego traktatu. W źródłach występują co prawda
zarówno określenia
amicitia
(Appianus,
Sycilica,
1,1-2; Cassius Dio, X, 41; Eutropius 2,15), jak i
societas
(Titus
Livius, XIV, dalej: Liv.), jednak większość badaczy skłania się ku pierwszej możliwości. Cf. M. Holleaux,
Rome, la Grece et les monarchies hellenistiques au III siecle avant J.-C. (273-205),
Paris 1921, s. 60-83;
E. M an n i,
L'Egitto Tolemaico nei suoi rapportipolitici con Roma,
I,
L'amicitia,
„Rivista di filologia e d'istru-
zione classica", nuova serie t. XXVII, 1949, s. 79-106; E. Badian,
Foreign Clientelae (264-70 B. C.),
Oxford
1958, s. 44; H. H e in e n,
Diepolitischen Beziehungen zwischen Rom und dem Ptolemaerreich von ihrenAnfangen
bis zum Tag von Eleusis (273-168 v. Chr.)
[w:]
Aufstieg und Niedergang der Romischen Welt
t. 1,1, Berlin 1972,
s. 633-640 oraz A. L a m p e l a,
Rome and the Ptolemies of Egypt — the development of their political relations
273-80 B.
C., „Commentationes Humanarum Litterarum" 111, Helsinki 1998, s. 33-63.
PRZEGLÄ„D HISTORYCZNY, TOM XCII, 2001, ZESZ. 4, ISSN 0033-2186
394
TOMASZ GRABOWSKI
tej prowincji na okres 20 lat (205-186 r. p.n.e.) było dla skarbu ciężkim ciosem
2
.
Sytuacja
nad Nilem była tym bardziej niebezpieczna, że w państwach będących głównymi przeciw-
nikami monarchii ptolemejskiej, a więc w monarchiach Antygonidów i Seleukidów, pano-
wali energiczni i ambitni władcy. Antioch III, opromieniony sławą dzięki zwycięstwom na
wschodnich rubieżach swego państwa, dążył do odzyskania wszystkich ziem należących
niegdyś do Seleukidów
3
.
W przypadku Ptolemeuszy przedmiotem sporu była przede
wszystkim Celesyria, o którą rywalizowano od zarania dziejów tych państw (koniec IV w.
p.n.e.).
Na domiar złego sytuację pogorszyła przedwczesna śmierć Ptolemeusza IV. Rozpo-
czął się okres regencji, krwawych rozpraw o władzę w imieniu młodego króla Ptolemeu-
sza V
4
.
Kryzys władzy zachęcił zewnętrznych wrogów do działania. W 203-202 r. p.n.e.
między Antiochem III a władcą macedońskim z dynastii Antygonidów Filipem V doszło
do tajnego porozumienia ustalającego zakres przyszłych aneksji.
Na dworze ptolemejskim zdawano sobie sprawę z planów Antiocha. Jednym z pier-
wszych kroków Agatoklesa, który objął regencję w imieniu Ptolemeusza V, było wy-
słanie do króla seleukidzkiego poselstwa mającego przypomnieć o układzie zawartym
w 217 r. p.n.e. i proszącego, aby nie łamał tego traktatu. Jednocześnie próbowano pozys-
kać Filipa V, prosząc go o udzielenie pomocy w przypadku zakrojonego na szerszą skalę
ataku Antiocha
5
.
Akcja dyplomacji ptolemejskiej zakończyła się fiaskiem. Zamiast pro-
jektowanego zbliżenia z Macedonią doszło do wspomnianego wyżej porozumienia między
Antiochem i Filipem
6
.
Inicjatywa wyszła tu zapewne od króla macedońskiego. Filip,
2
Cf. M. R o s t o v t z e f f,
The Social and Economic History of the Hellenistic World,
Oxford 1941, s. 710-714;
E. Wip szy cka, B. Br avo,
Historia starożytnych Greków,
Warszawa 1992, s. 159.
3
Odnośnie postaci Antiocha III i jego planów cf. H. H. S c h m i 11,
Untersuchungen zur Geschichte Antio-
chos des Grosses und seiner Zeit,
Wiesbaden 1964; J. W o l s k i,
Dzieje i upadek imperium Seleucydów,
Kraków
1999, s. 63-83.
4
Polybius, XV 25-33 (dalej: Polyb.); Iustinus, XXX 1-2 (dalej: Iust.). Ustalenie daty śmierci Ptolemeu-
sza IV i objęcia tronu przez Ptolemeusza V jest niezmiernie trudne. Odnośnie chronologii ówczesnych wypad-
ków w Aleksandrii cf. F. W. W a l b a n k,
The Accession of Ptolemy Epiphanes: A Problem in Chronology,
„Journal of Egyptian Archaeology" t. XXII,1936, s. 20-34; E. Bikerman,
L 'avenement de Ptolemee Epiphanes,
„Chronique d'Egypte" t. XXIX, 1940, s. 124-131; A. E. S a m u e l,
Ptolemaic Chronology,
„Munchener Beitrage zur
Papyrusforschung und antike Rechtsgeschichte" t. XLIII, 1962, s. 108-110; H. H. S c h m i 11, op. cit., s. 189-237.
5
Polyb. XV, 25. Nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, czy już wówczas układ ten został przez Antiocha
naruszony. Przekaz Polibiusza: „gdyby Antioch zamyślał o całkowitym zerwaniu układów" zdaje się wskazywać,
że Seleukida mógł już wówczas niepokoić ziemie ptolemejskie, ale nie pozwala uzyskać pewności. Wyraźnie
poświadczona wroga akcja Antiocha miała miejsce wiosną 203 r. p.n.e.; było nią opanowanie karyjskiego miasta
Amyzon, związanego z Ptolemeuszami. Trudno jest określić czas objęcia tronu przez Ptolemeusza V, ale jeśli
przyjmiemy najbardziej prawdopodobną datę sierpień 204 r. p.n.e., posłowie nie mogli wyjechać z Egiptu później
niż jesienią tego roku, gdyż sytuacja wymagała nawiązania kontaktów z innymi państwami. Jako data misji
Pelopsa, wysłanego do Antiocha, wykluczona jest zima, ponieważ Antioch starał się spędzać zimę w Antiochii,
a Pelops udał się do Azji Mniejszej. Tak więc w rachubę może wchodzić tylko okres sierpień-jesień 204 r. p.n.e.
Odnośnie daty śmierci Ptolemeusza IV i objęcia tronu przez jego syna, a także poselstw egipskich i ataku
Antiocha na Amyzon cf. C. W e 11 e s,
Royal Correspondence in the Hellenistic Period. Study in Greek Epigraphy,
„New Haven" 1934, nr 38; F. W. Walbank,
The Accession of Ptolemy Epiphanes,
s. 22-34, a zwłaszcza
H. H. S c h m i 11, op. cit., s. 189-237.
6
Polyb. XV 20; Liv. XXXI 14; Pompeius Trogus,
prolog
XXX; Iust. XXX 2; Appianus
Macedonica,
4, 1
(dalej: App.
Mac.);
Hieronim,
in Dan.
11,13 = Porphyrios,
Die Fragmente dergriechischen Historiker,
260 F 45,
wyd. F. Jacoby, Berlin-Leiden 1923-1958 (dalej: Porph. Fr. Gr. Hist.).
395
EGIPT MIĘDZY RZYMEM A SELEUKIDAMI NA POCZĄTKU II W. P.N.E.
którego władze państwa ptolemejskiego prosiły o pomoc, stanął przed okazją wyboru
partnera. Egipt niewiele mógł mu zaoferować. Posiadłości Lagidów na Morzu Egejskim
czy wybrzeżach Azji Mniejszej i Tracji mógł opanować, korzystając z wiązania sił egipskich
w Celesyrii w razie ataku Antiocha III. Egipt nie był też pewnym partnerem, natomiast
Antioch byłby groźnym przeciwnikiem. Filip mógł sprzedać mu swą neutralność w zbliża-
jącej się wojnie syryjsko-egipskiej za cenę pozostawienia mu wolnej ręki w zachodniej
części Azji Mniejszej. Można przyjąć, że wkrótce po przybyciu posła z Aleksandrii Filip
ostrzegł Antiocha przed dalszymi nadużyciami wobec Ptolemeuszy, co uspokoiło rząd
egipski. Jednocześnie król macedoński wysyłał sygnały do Seleukidy, że jest skłonny do
kompromisu. Antioch zapewne nie od razu pogodził się z tą wymuszającą na nim ustęp-
stwa propozycjÄ… i porozumienie zawarto zimÄ… 203-202 r. p.n.e.
7
Co dokładnie zawierał zawarty wówczas układ? Według Polibiusza, Pompejusza
Trogusa, Justyna i Appiana królowie planowali podział całego państwa Ptolemeusza V
8
.
Podobne wrażenie sprawia przekaz Liwiusza
9
.
Inne źródła mówią tylko o aneksji poza-
egipskich posiadłości Lagidów
10
.
Ponieważ zamiary królów były na pewno tajne, można
podejrzewać, że źródła przekazują w tym względzie jedynie przypuszczenia, zwłaszcza że
istnieją między nimi sprzeczności odnośnie tego, jak ten podział miałby wyglądać
11
.
Wydaje się, że dotyczył on jednak pozaegipskich posiadłości dynastii lagidzkiej. Z pewno-
ścią układ przewidywał, że Filip V nie będzie przeszkadzał Antiochowi w podboju Cele-
syrii, a ten z kolei zrzekł się roszczeń do Tracji i zachodniej Azji Mniejszej. Nie da się
rozstrzygnąć, jakie były dalsze plany obu królów, ale jest mało prawdopodobne, by
traktat przewidywał rozbiór Egiptu. Jakkolwiek było, nad państwem ptolemejskim zawisło
ogromne niebezpieczeństwo. Wobec niepewnej sytuacji wewnętrznej, postępującej słabo-
ści państwa i przy potędze obu przeciwników zaistniało realne niebezpieczeństwo, że
władza Lagidów zostanie co najmniej ograniczona do Egiptu, nawet biorąc pod uwagę, że
porozumienie Filipa i Antiocha opierało się na kruchych podstawach i nie miało szans,
aby doprowadzić do ich bliższego i trwalszego związku.
Ptolemajos, poseł egipski na dworze Filipa, przebywał w Pelli od jesieni 204 r. p.n.e.
do wiosny 202 r. p.n.e.
1
2
Podczas jego pobytu toczyły się więc tajne rozmowy macedoń-
7
Cf. H.H.S chm i 11, op. cit.,s. 250. Data nie jest pewna — cf. F. W. Walb ank,
A Historical Commentary
on Polybius
t. II, Oxford 1967, s. 472-473; H. H. S c h m i 11, op. cit., s. 229, 250.
8
Polyb. III 2; 8; Pompeius Trogus,
prolog
XXX; Iust. XXX 2; App.
Mac.
4,1.
9
Liv. XXXI 14.
i° Hieronim,
in Dan.
11,13 = Porph. Fr. Gr. Hist. 260 F 45.
11 Polyb. III 2, 8 — Filip miał zagwarantować sobie Egipt, Karię i Samos, a Antioch — Celesyrię i Fenicję.
Wg App.
Mac.
4, 1 Filipowi miały przypaść Cyrena, Cyklady i Jonia, a Antiochowi — Egipt i Cypr. Pomijając
różnice odnośnie innych terenów, występuje tu więc jaskrawa sprzeczność odnośnie Egiptu. Wprawdzie próbo-
wano poprawiać przekaz Polibiusza z „Egipt" na „posiadłości egejskie", ale inny wariant rękopisu obronił
pierwotną wersję. O układzie cf. M. H o 11 e a u x, op. cit., s. 312-315; A. H. M c D o n a l d, F. W. W a l b a n k,
The Origins of the Second Macedonian War,
„Journal of Roman Studies" t. XXVII, 1937, s. 182-184, 205-207;
H. H. Schmitt, op. cit., s. 237-261. Z kolei D. Magie,
The Agreement between Philip Vand Antiochus III for the
Partition ofthe Egyptian Empire,
„Journal of Roman Studies" t. XXIX, 1939, s. 32-44 podjął próbę udowodnienia,
że układ rozbiorowy nigdy nie istniał, a informacje autorów antycznych są tylko ich wymysłem. Jego stanowi-
sko poparło jednak niewielu uczonych. Przekonywającą polemikę z tą teorią podjął H. H. S c h m i 11, op. cit.,
s. 239-248.
1
2
H. H. Schmitt, op. cit., s. 233-234. Możliwe też, że poseł egipski bawił na dworze macedońskim nawet
do końca 201 r. p.n.e. (cf. J. Br is co e,
A Commentary on Livy. Books XXXI-XXXIII,
Oxford 1973, s. 38).
396
TOMASZ GRABOWSKI
sko-seleukidzkie. Filip mógł łatwo go uspokoić i przetrzymać poprzez przejawy poparcia,
np. noty ostrzegawcze do Seleukidy. Dopóki Antioch III ograniczał się do okazjonalnych
naruszeń granic i nie zaczynał generalnego ataku, skorumpowanemu i zajętemu wew-
nętrznymi problemami rządowi Agatoklesa sytuacja nie wydawała się zbyt poważna. Stąd
brak prób szukania pomocy u innych. Ptolemajos powrócił do Aleksandrii wiosną 202 r.
p.n.e., zastając zupełnie inną sytuację niż w momencie swego wyjazdu. Agatoklesa obalo-
no i władzę sprawowała rada regencyjna z Tlepolemosem i Sosibiosem na czele. Czy Filip
do końca zwodził posła egipskiego, czy też udzielił mu wreszcie odmownej odpowiedzi?
W każdym razie, jeśli jeszcze wtedy rządzący w Aleksandrii mogli mieć złudzenia co do
postawy Filipa V, to już wiosną lub wczesnym latem 202 r. p.n.e., gdy Antioch zaatakował
CelesyriÄ™, nie spotykajÄ…c siÄ™ z jakÄ…kolwiek reakcjÄ… lub protestem Macedonii, powinni siÄ™
byli zorientować, że nie mogą liczyć na pomoc macedońską
13
.
Ostatecznie pozbyto siÄ™
w Aleksandrii złudzeń co do zamiarów Filipa V wiosną 201 r. p.n.e., gdy ten opanował,
najprawdopodobniej zbrojnie, należącą do Ptolemeuszy Samos. Dotąd bowiem najpraw-
dopodobniej Filip powstrzymywał się w swej akcji zdobywczej w Azji Mniejszej od atako-
wania posiadłości Lagidów
14
.
Wobec takiego rozwoju wypadków nowi kierownicy polityki egipskiej Tlepolemos
i Sosibios (lub sam Tlepolemos, nie wiemy bowiem, kiedy dokładnie wyłączył swych rywali
z rządów i przejął je sam) zdecydowali się szukać pomocy gdzie indziej.
Sytuacja we wschodnim basenie Morza Śródziemnego ulegała bowiem zmianie.
Ekspansja Filipa V w Azji Mniejszej powodowała zaburzenie układu ukształtowanego
w poprzednich latach. Zagrożeni poczuli się przede wszystkim Rodyjczycy i Attalos I, król
Pergamonu. W końcu zdecydowali się oni zwrócić do Rzymu. Podczas gdy duża część
Grecji i Azji Mniejszej została wciągnięta w konflikt, który przeistoczył się w II wojnę
macedońską, Egipt pozostał na uboczu tych wydarzeń. Przyczyny wybuchu tej wojny nie
do końca są jasne. Motywy, jakie skłoniły Rzym do podjęcia decyzji o wojnie, są ciągle
kwestią sporną, niewykluczone jednak, że na decyzję senatu opowiadającego się w 201 r.
p.n.e. za wojną wpłynęło ujawnienie przez posłów rodyjskich i pergamońskich paktu
Antygonidy z Seleukidami. Nie jest to zresztą szczególnie istotne dla naszych rozważań,
podobnie jak sam konflikt rzymsko-macedoński
15
.
Tym, co pokazuje podejście Rzymu do
państwa ptolemejskiego i instrumentalne traktowanie interesów swego sojusznika, są
negocjacje prowadzone przez posłów senatu wysłanych do Grecji i na Wschód, między
B
Polyb. XVI 22 a; 202 r. p.n.e. jako datÄ™ inwazji Antiocha III na CelesyriÄ™ przyjmuje H. H. S c h m i 11,
op. cit., s. 235, ale są również inne hipotezy (cf. E. M a n n i,
Roma e l'ltalia nel Mediterraneo antico,
„Manuali
universitari", 1. „Per lo studio delle scienze dell'antichita", Turin 1973, s. 270).
'4 App.
Mac.
4,1. Wobecszczupłościźródełniemożnamiećjednakabsolutnej pewności. Cf. H. H. S ch m it t,
op. cit., s. 258-259.
'5 Problem genezy II wojny macedońskiej doczekał się szeregu opracowań; cf. A. H. McDonald,
F. W. W a l b a n k,
The Accession of Ptolemy Epiphanes,
s. 180-207; R. M.Errington,
The Alleged Syro-Ma-
cedonian Pact and the Origins of the Second Macedonian War,
„Atheaneum" t. XLIX, 1971, s. 336-354;
J. L. Ferrary,
Rome, les Balkans, la Grece et l'Orient au III siecle avant J.-C. Rome et la conquete du monde
mediterraneen 264-27 avant J.-C.,
„Nouvelle Clio; L'Histoire et ses problemes" t. VIII, red. C. Nico le t, Paris
1978, s. 738-740; W. V. H a r r i s,
War and Imperialism in Republican Rome 327-70B. C.,
Oxford 1979, s. 212-213;
E. W i 11,
Histoirepolitique du monde hellenistique (320-30 av. J.-C.)
t. II, Nancy 1982, s. 139-141; D. V o 11 m e r,
Symploke: Das Ubergreifen der romischen Expansion auf den griechischen Osten. Untersuchungen zur romische
Aussenpolitik am Ende des 3. Jh. V. Chr.,
„Hermes Einzelschriften" t. LIV, 1990, s. 149-150.
397
EGIPT MIĘDZY RZYMEM A SELEUKIDAMI NA POCZĄTKU II W. P.N.E.
innymi na prośbę Egiptu zaniepokojonego atakami Filipa i Antiocha
16
.
ZastanawiajÄ…ce,
że w relacji Liwiusza nie wspomina się o konflikcie Egiptu z monarchiami Antygonidów
i Seleukidów:
Interim ad Ptolomeum, Aegypti regem, legati tres missi, C. Claudius Nero,
M. Aemilius Lepidus, P. Sempronius Tuditanus, ut nuntiarent victum Hannibalem Poenosque
et gratias agerent regi, quod in rebus dubiis, cum finitum etiam socii Romanos desererent, in
fide mansisset, et peterent, ut, si coacti iniuriis bellum adversus Phillippum suscepissent,
pristinum animum erga populum Romanum conservaret
11
.
Według tej relacji legaci mieli
tylko wyrazić podziękowania Ptolemeuszom za ich postawę podczas II wojny punickiej
i prosić, by podobnie zachowali się w przypadku podjęcia przez Rzym wojny z Filipem.
Być może wynika to z tego, że Liwiusz (względnie jego źródło) podaje tylko zawartość
oficjalnego polecenia senatu. Ale i te oficjalne zadania, jakimi senat obarczył posłów,
musiały być obszerniejsze i przewidywały też pośrednictwo między Antiochem a Ptole-
meuszem. Może Liwiusz sądził, że w tym miejscu nie musi przedstawiać zadań legacji,
które przecież uwidoczniły się same podczas podróży, a później już zapomniał do nich
wrócić. Wkrótce po odrzuceniu przez Filipa drugiego ultimatum senatu rozpoczęły się
działania wojenne. Legaci, dotąd oczekujący rozwoju wypadków na Rodos, udali się, by
wykonać ostatni punkt swej misji. Mieli odwiedzić teraz Antiocha, aby pojednać go
z Ptolemeuszem
18
.
Sytuacja wówczas przedstawiała się jednak znacznie gorzej dla Egiptu niż jeszcze
niecały rok wcześniej, gdy prosił Rzymian o pomoc. Zimą 201-200 r. p.n.e. armia ptole-
mejska pod dowództwem Etolczyka Skopasa rozpoczęła kontratak i wdarła się w głąb
Celesyrii
19
.
Sukces ten mógł być ważną kartą przetargową w rokowaniach pokojowych.
Wybór Rzymu na mediatora był przemyślany. Antioch powinien być bardziej skłonny do
kompromisu, w którym udział miałby niedawny pogromca Kartaginy. Jednak stoczona
wiosną-latem 200 r. p.n.e. bitwa pod Panion zadecydowała o losie spornej krainy i Cele-
syria stała się znowu częścią państwa Seleukidów. W tej sytuacji propozycje legatów
rzymskich, opierające się na sytuacji sprzed klęski egipskiej, byłyby śmieszne. Rzymowi
bardziej zależało zresztą na zachowaniu przez Antiocha neutralności w nowej wojnie
między republiką a Macedonią. Stąd bardziej pojednawcze stanowisko posłów aniżeli
wobec Filipa. Zadowolili się oni oświadczeniem Antiocha, że ten nie dąży do podboju
królestwa młodego Ptolemeusza, lecz poprzestaje na zdobytej już Celesyrii
20
.
Antioch i tak
zamierzał zwrócić się ku Azji Mniejszej, a konflikt Rzymu z Macedonią leżał jak najbar-
1
6
Polyb. XVI 27; Liv. XXXI 2; Iust. XXX 1; 3. Stanowisko legatów wobec Macedonii oraz uwarunkowania
polityki rzymskiej oraz miejsce Egiptu omawia A. L a m p e l a, op. cit., s. 76-91; tam też literatura problemu.
17 Liv. XXXI 2.
18 Iust. XXXI 1.
19 Flavius Iosephus,
Antiquitates Iudaicae,
12, 131 (dalej: Ioseph.
Ant. Iud.);
135: Hieronim,
in Dan.
11,
13-14 = Porph. Fr. Gr. Hist. 260 F 45. Cf. F. W. W a l b a n k,
A Historical Commentary,
t. II, s. 523._
2° U Polibiusza (XVI 25) rzymskie pośrednictwo między Antiochem a Ptolemeuszem jest tylko wzmianko-
wane; ta część jego dzieła, w której mogła znależć się relacja o tych rokowaniach, nie zachowała się. Liwiusz
pomija zupełnie sprawę mediacji. Z kolei relacje Justyna (XXX 3) i Appiana
(Mac.
4, 2) sÄ… niepewne i odzwier-
ciedlają być może żądania rzymskie wobec Filipa. W przypadku Justyna nastąpiło być może połączenie faktów
związanych z tym poselstwem, jak i późniejszej interwencji dyplomatycznej Rzymu i stanowiska wyrażonego
w Koryncie i Lizymachii w 196 r. p.n.e. W każdym razie żądania rzymskie przedstawione przez Justyna wydają
się być zbyt wygórowane i nierealne w ówczesnej sytuacji. Cf. E. S. Gru en,
The Hellenistic World and The
Coming of Rome,
Berkeley-Los Angeles 1984, s. 680-681; A. L a m p e l a, op. cit., s. 97-98.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

dietanamase.keep.pl