Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem ...

Eliza Orzeszkowa - Nad Niemnem (opracowanie), Nad Niemnem

[ Pobierz całość w formacie PDF ]
NAD NIEMNEM
śycie i twórczość
Eliza Orzeszkowa z Pawłowskich, 2 v. Nahorska (6 VI 1841 – 18 V 1910), była
powieściopisarką, nowelistką, publicystką i działaczką społeczną. Pochodząca z zamoŜnej
rodziny ziemiańskiej, odebrała Orzeszkowa solidne wykształcenie na jednej z warszawskich
pensji, po czym – juŜ jako męŜatka (1858 P. Orzeszko) – rozpoczęła pracę oświatową wśród
ludu oraz brała udział w słuŜbach pomocniczych powstania styczniowego. Po zesłaniu męŜa
do guberni permskiej wróciła do rodzinnego domu, uzyskała uniewaŜnienie małŜeństwa, a
następnie (1869) osiadła w Grodnie. Związana ze środowiskiem literackim Wilna i Grodna
zajmowała się działalnością społeczną, oświatową, literacką oraz edytorską. W 1894 r.
poślubiła S. Nahorskiego, legalizując prawie 30-letni związek. Debiutowała w 1866 roku w
„Tygodniku Ilustrowanym”. Na przekór warunkom politycznym próbowała rozbudzić Ŝycie
kulturalne Polaków na litewskiej prowincji. Oprócz wielu powieści i nowel oraz artykułów
publicystycznych zostawiła po sobie obszerną korespondencję oraz nieukończone szkice
autobiograficzne, wspomnienia i – fragmentaryczne dzienniki.
Nad Niemnem
jest jednym z najdonioślejszych osiągnięć artystycznych pisarki. Dzieło to
pochodzi z okresu dojrzałości twórczej Orzeszkowej i stanowi ukoronowanie jej pracy nad
stworzeniem kanonu powieści realistycznej.
Powieść, jeśli ją skończyć zdołam będzie istotnie
jedną z moich najlepszych, a praca około niej ogromna
. Takim autokomentarzem opatrzyła
swoje zamierzenie pisarskie Orzeszkowa. Ponad stuletnia recepcja dzieła zdaje się
potwierdzać w pełni tę opinię. Utrwaliło się przekonanie, Ŝe
Nad Niemnem
naleŜy do
klasycznych przykładów polskiej powieści realistycznej i jest szczytowym osiągnięciem
twórczym nie tylko autorki, ale i całej epoki polskiego piśmiennictwa w ogóle.
Geneza powieści
Powieść, pisana w Miniewiczach i Grodnie od lata 1886 r. do sierpnia 1887 r., drukowana
była po raz pierwszy w „Tygodniku Ilustrowanym” w 1887 roku, a wydana osobno przez
Gebethnera i Wolfa w Warszawie, w r. 1888. Pierwotnie zamierzony przez Orzeszkową tytuł
–
Mezalians
(zapowiedź w formie notatki w „Tygodniku Powszechnym” w 1885) – uległ
zmianie wraz z poszerzeniem epickiej perspektywy dzieła oraz ewolucją powieściowych
postaci. „Obrazek rodzajowy” przekształcił się w obszerną powieść realizującą ambicje
artystyczne i ideowe Orzeszkowej. Losy bohaterów nakreślone zostały na szerokim tle
historycznym i obyczajowym, dzięki czemu portret pokolenia nabrał charakteru narodowego
eposu. Waga przedstawionych problemów politycznych i społecznych, stanowiących tło
fabuły, została podkreślona poprzez szereg świadomych nawiązań i aluzji do
Pana Tadeusza
.
Przydały one powieści głębi historiozoficznej i filozoficznej, a zarazem uczyniły z głównych
bohaterów postaci typowe dla swojego, środowiska i epoki, a przy tym – uniwersalne.
Stosunek do własnej przeszłości – w wymiarze historycznym, pokoleniowym i osobistym –
oraz umiejętność wyboru tradycji i idei, które potrafiłyby sprostać wymogom epoki, nie
niszcząc fundamentalnych i ponadczasowych wartości, to sprawy waŜne dla kaŜdego
pokolenia i w kaŜdym czasie.
Powieść ukazuje rozległy obraz społeczeństwa na przykładzie dziejów kilku powiązanych
ze sobą rodzin. Tłem tej sagi są waŜne wydarzenia polityczne, przedstawione – z uwagi na
obostrzenia cenzury – w sposób zawoalowany i aluzyjny, na przykład w retrospekcjach
bohaterów lub jako przytaczane opowieści ludowe, konstruowane w poetyce legendy czy
baśni z nieokreślonej przeszłości. Dla czytelnika jasne było jednak, iŜ w rzeczywistości
Orzeszkowa mówi o najbardziej aktualnych i współczesnych problemach dotyczących Ŝycia
narodu. Tematem powieści są bowiem – powstanie styczniowe i jego upadek, chwilowe (na
czas zrywu zbrojnego) zjednoczenie i następnie rozbicie i podzielenie społeczeństwa
polskiego, a wreszcie skutki tych wydarzeń dotyczące bezpośrednio najmłodszego pokolenia
Polaków.
Cała powieść jest patetycznym wezwaniem do wierności wobec ziemi i przeszłości,
apoteozuje bezkompromisową, idealistyczną ofiarność, patriotyczne i demokratyczne
dziedzictwo ideowe roku 1863.
Mimo ograniczeń cenzuralnych pisarce udało się znaleźć dla tego zespołu idei adekwatne
wcielenie Literackie. Uruchomiła w tym celu środki – jak je nazywała
– „
języka więziennego
”,
pełnego niedopowiedzeń, peryfraz, aluzji
(
np. w opowiadaniu Janka Bohatyrowicza o bitwie
),
a przede wszystkim siłę ewokacyjną dwóch wielkich symbolów – mogiły Jana i Cecylii oraz
mogiły powstańczej
.
1
Orzeszkowa wskazuje niebezpieczeństwa czyhające na „pokolenie synów”: groźbę zagłady
duchowej polegającą na utracie idei niepodległościowych i uczuć patriotycznych oraz zagłady
czysto biologicznej – wynikającej ze zuboŜenia społeczeństwa, degeneracji fizycznej i
umysłowej. Wreszcie – w perspektywie wielopokoleniowej – dostrzega zagroŜenie
największe: ostateczne pogrzebanie szans na odrodzenie państwa, będące skutkiem
ukazanych procesów politycznych i ekonomicznych (emigracji najbardziej wartościowych i
twórczych warstw społeczeństwa, „duchowej emigracji” wraŜliwych i okrutnie okaleczonych
przez Ŝycie jednostek i narastającej bierności, ułatwiającej działalność zaborcy – od
„reformy” prawa i szkolnictwa po przejmowanie własności ziemskich).
Do tego ogromnego zestawu problemów moŜemy dodać bogactwo typów i postaw,
charakteryzowanych przez Orzeszkową nieschematycznie, stanowiących pogłębione studium
psychologiczne. Zwłaszcza portrety bohaterów naleŜących do najmłodszego pokolenia
nakreślone zostały bardzo wnikliwie, z uwzględnieniem róŜnorodności postaw i zachowań
oraz ich wewnętrznego rozwoju. Drobiazgowe opracowanie psychologicznych portretów
kilkudziesięciu postaci, ukazywanych bardzo wnikliwie i charakteryzowanych na tle swojego
środowiska w bezpośrednich opisach, w działaniu i poprzez rozbudowane dialogi, miało w
intencji pisarki dać czytelnikowi pełną wiedzę o społeczeństwie polskim około roku 1885.
Typy charakterystyczne dla epoki i środowiska – niespełniony artysta, okaleczony duchowo
narkoman, zafascynowany techniką zapaleniec – nie tylko prezentują swoje racje, ale (dzięki
umiejętnej konstrukcji fabuły) oddziałują na siebie wzajemnie, dojrzewają, ewoluują.
Dyskusje światopoglądowe, konflikty idei i postaw, moŜna odczytywać w kontekście
dyskursu romantyków z pozytywistami, ale takŜe bardziej uniwersalnie. Refleksje na temat
roli sztuki, sensu Ŝycia, filozofii pracy, dylematu „być” czy „mieć” – brzmią dzisiaj
zaskakująco aktualnie i wnikliwy czytelnik łatwo dostrzeŜe, iŜ powieść Orzeszkowej
właściwie się nie zestarzała.
Wykorzystując jako integralną część fabuły legendy i mity z przeszłości dalekiej (epoka
jagiellońska) i bliskiej (rok 1863), Orzeszkowa odsłania genezę przedstawionego w powieści
świata. Szeroko rozbudowane tło pejzaŜowe zdarzeń (realia nadniemeńskiej flory i fauny
mają wręcz wartość naukowego studium) nadało powieści epicką wielostronność i pełnię.
Zespolenie tradycji niepodległościowego romantyzmu i pozytywistycznej pracy u podstaw,
martyrologicznego patosu i optymistycznej afirmacji Ŝycia, rodzajowego weryzmu i
poetyczności – wszystko to czyni z
Nad Niemnem
zjawisko literackie niepowtarzalne w
twórczości Orzeszkowej, jedyne równieŜ w całej literaturze tego okresu. Powieść, będąca
świadomym nawiązaniem do
Pana Tadeusza,
stanowiła zarazem zapowiedź ambicji epickich
prozy młodopolskiej
.
2
Obraz społeczeństwa polskiego po powstaniu styczniowym
Akcja utworu toczy się w latach osiemdziesiątych na Grodzieńszczyzn~e, we dworze
Korczynskich i sąsiednim zaścianku Bohatyrowiczów – w dwóch środowiskach, między
którymi narósł konflikt ekonomiczny, mający podłoŜe polityczne (wspólny udział w
powstaniu styczniowym i solidarnie przeŜywana klęska paradoksalnie utrudniają kontakt w
nowej rzeczywistości) i zaostrzony dodatkowo przez poczucie zróŜnicowania społecznego.
Oprócz średniozamoŜnych ziemian Korczyńskich, borykających się z ekonomicznymi
następstwami uwłaszczenia i powstania, oraz zaścianka Bohatyrowiczów, autorka pokazała
epizodycznie inne warstwy społeczne wsi kresowej: bogatą (Andrzejowa Korczyńska,
Darzeccy, RóŜyc) i uboŜszą szlachtę (Kirłowie), słuŜbę folwarczną. W powieści
przedstawiona została takŜe, zawsze waŜna w twórczości Orzeszkowej, „kwestia kobieca”, na
przykładzie kilku sylwetek, jak Marta Korczyńska, która w obawie przed utratą pozycji
społecznej zrezygnowała z małŜeństwa z ukochanym człowiekiem, Teresa, całe Ŝycie
czekająca na męŜa, rozleniwiona, histeryczna Emilia Korczyńska, jej córka Leonia, zepsuta
salonowym wychowaniem, i inne. Znamienne jest, Ŝe główną postacią powieści jest właśnie
kobieta, Justyna Orzelska, a jej wewnętrzny i duchowy rozwój uczyniła autorka
najwaŜniejszym tematem wielowątkowo prowadzonej fabuły.
Bohaterowie (i bohaterki) powieści są nie tylko reprezentantami róŜnych postaw i
środowisk, autorka dobitnie zaznacza takŜe ogólniejszy podział na „starych” i „młodych”,
wyraźnie róŜnicując dwa pokolenia, stanowiące przede wszystkim dwie odrębne propozycje
postaw wobec rzeczywistości popowstaniowej i – w wymiarze uniwersalnym – wobec Ŝycia
w ogóle.
Przeszłość – tragiczna i zarazem idealizowana dzięki poczuciu braterskiej wspólnoty –
przypominana jest poprzez szereg aluzji i napomknień, retrospektywnych opowieści
bohaterów, wreszcie – najbardziej dosłownie – poprzez umiejscowienie akcji na terenie, gdzie
rozegrała się jedna z ostatnich bitew powstania styczniowego, terenie naznaczonym
obecnością szczególnej mogiły, a właściwie dwóch mogił.
Jedna z nich – to grób Jana i Cecylii, legendarnej pary nierównych stanem przodków
rodziny Bohatyrowiczów. Jan i Cecylia, niczym para bukolicznych kochanków, jacyś
słowiańscy Dafnis i Chloe (autorka nawiązuje bowiem nie tylko do ideałów romantycznych
czy sentymentalnych, ale i do tradycji sielanki oraz mitu arkadyjskiego), są symbolem
idealnej, partnerskiej i rozumnej miłości, a przy tym stanowią wskazanie tradycji solidaryzmu
i braterskiej zgody ponad podziałami społecznymi. Druga mogiła – to grób powstańców,
pamiątka przegranej bitwy. Funkcjonuje ona w powieści w wieloraki sposób – jako swoiste
memento
dla postaci pozostających ze sobą w konflikcie, jako wskazanie (zresztą –
niejednoznaczne) dla młodego pokolenia, wreszcie – jako symbol wartości łączących –
oprócz miłości – parę głównych bohaterów.
Jak powiedzieliśmy, akcja utworu toczy się około roku 1885 w Grodzieńszczyźnie, nad
Niemnem. JuŜ pierwsze strony powieści, stanowiące przedakcję, wprowadzającą nas w
nastrój utworu, narzucają czytelnikowi sposób widzenia świata będący swoistą odmianą
realizmu godzącego szerokie, epickie spojrzenie na rzeczywistość – przyrodę i ludzi –
połączone z umiłowaniem szczegółu, wnikliwą obserwacją. Opis pól i lasów stanowiących tło
dla ludzkich dramatów jest jednocześnie pełnoprawnym i autonomicznym tematem powieści.
Widać w tym ujęciu ton mickiewiczowski –jego to przecieŜ zwrot posłuŜył Orzeszkowej za
nowy tytuł dzieła.
Streszczenie powieści
Powieść podzielona jest na trzy tomy.
Tom I
składa się z sześciu rozdziałów. Akcja
kaŜdego z nich poprzedzona jest zwykle rozbudowaną częścią opisową, której zadaniem jest
wprowadzenie do następujących po niej wydarzeń oraz przedstawienie bohaterów.
Pierwszy rozdział
rozpoczyna się dialogiem pomiędzy Justyną Orzelską a jej ciotką, Martą
Korczyńską. Rozmowa dwóch bohaterek słuŜy prezentacji postaci – z ich słów dowiadujemy
się, jak wygląda sytuacja we dworze Korczyńskich oraz poznajemy dzieje obu postaci. Marta
wspomina o nieszczęśliwej miłości Justyny do kuzyna, Zygmunta Korczyńskiego. Mimo
róŜnicy charakteru i wieku widoczna jest wzajemna sympatia obu kobiet – wynikająca
między innymi z podobieństwa ich losów. Marta ostrzega Justynę przez błędami, które
niegdyś popełniła sama, na własnym przykładzie dowodząc, jak tragiczne skutki pociąga za
sobą nieuzasadniona duma i źle ulokowane uczucie. Jak się później okaŜe – nie doceniła siły
charakteru, odwagi przekonań, samodzielności myślenia Justyny. Dopełnieniem tej sceny jest
spotkanie z dziewczętami powracającymi z pola i z Janem Bohatyrowiczem. Piosenka
śpiewana przez młodzieńca – ze zmienionymi nieco słowami (
Ty jesteś panną
... ) – świadczy
o niewyznanym uczuciu Bohatyrowicza do Justyny.
Rozdział dugi
rozpoczyna się opisem dworu. Sąsiad Korczyńskich, Bolesław Kirło,
przedstawia Emilii Karczyńskiej i jej przyjaciółce, Teresie, nowego sąsiada, Teofila RóŜyca.
Osoba, a przede wszystkim majątek RóŜyca, budzi zachwyt obu kobiet, a zwłaszcza
kochliwej Teresy. RóŜyc z zainteresowaniem obserwuje Justynę, wyraźnie zachwyca się
urodą i niekonwencjonalnym zachowaniem pięknej panny. Przybycie Benedykta zmienia
temat rozmowy – gospodarz uskarŜa się na złą sytuację ekonomiczną i nieprzychylność
sąsiadów. Koniec obiadu staje się okazją do niewybrednych Ŝartów z ojca Justyny, alkoholika
i Ŝarłoka. RóŜyc wypytuje Kirłę o sytuację rodzinną i majątkową Justyny, w rewanŜu zwierza
mu się, iŜ sam jest człowiekiem „przeŜytym” i morfinistą, jedynie w małŜeństwie upatruje
ratunek dla siebie.
Rozdział trzeci
to retrospekcja – poznajemy w niej dzieje rodziny Korczyńskich. Trzej
synowie Stanisława, Andrzej, Dominik i Benedykt, zostali wysłani na studia do Wilna. Po
ukończeniu nauki najmłodszy z braci, Benedykt, otrzymał Korczyn. Dokupiony przez ojca
folwark przypadł najstarszemu, Andrzejowi, zaś średni, Dominik, studiujący w mieście
prawo, miał być przez obu braci spłacony. Benedykt skończył szkołę agronomiczną i wrócił
do Korczyna w 1861. W tym samym czasie Andrzej rozpoczął zarządzanie swoim
dziedzictwem. Obaj Korczyńscy wzięli udział w powstaniu styczniowym, angaŜując się
bezpośrednio w walki zbrojne oraz poświęcając na cele patriotyczne swoje majętności. Był to
okres wielkiego zbliŜenia pomiędzy braćmi, a takŜe ich przyjaźni z Bohatyrowiczami.
Wspólna walka z zaborcą oraz poczucie duchowej więzi przekreśliło róŜnice majątkowe i
stanowe. Anzelm Bohatyrowicz był zakochany w Marcie, dalekiej kuzynce Benedykta,
pozostającej na jego utrzymaniu po stracie osobistego majątku. Brat Anzelma, Jerzy,
przyjaźnił się z Andrzejem – obaj w jednym czasie załoŜyli rodziny i tego samego roku kaŜdy
z nich doczekał się syna (Zygmunt Korczyński był więc rówieśnikiem Jana Bohatyrowicza).
Upadek powstania oznaczał nie tylko przekreślenie nadziei na wyzwolenie Polski, ale połoŜył
się wielkim cieniem na losach obu rodzin. Andrzej i Jerzy zginęli, ich wspólna mogiła stała
się zarazem kresem więzi pomiędzy dotychczas zaprzyjaźnionymi rodami. Zygmunta
wychowywała matka, Jana – stryj Anzelm. Tragiczne przeŜycia oraz róŜnica statusu
społecznego spowodowały, iŜ Korczyńscy i Bohatyrowicze oddalili się od siebie, a z czasem
narosło między nimi coraz więcej niechęci. Marta – nie mając odwagi przeciwstawić się
opinii środowiska – odmówiła ręki Anzelmowi, gdyŜ nie chciała się „zdeklasować”, w
efekcie swojej decyzji została starą panną zarządzającą gospodarstwem domowym swojego
kuzyna. Niegdyś bliscy sobie Benedykt Korczyński i Anzelm Bohatyrowicz stali się
zapiekłymi wrogami – obaj jednakowo zgorzkniali, rozczarowani do Ŝycia i osamotnieni w
swoim nieszczęściu. Pozornie tylko aktualna sytuacja dziedzica na Korczynie jest lepsza – nie
jest sam, załoŜył rodzinę, uratował majątek, choć nękają go liczne troski: konieczność spłaty
Dominika, ostatniego z braci, od lat pozostającego na zesłaniu, obciąŜenie długami
hipotecznymi oraz karami pienięŜnymi stanowiącymi środek represji za udział w powstaniu,
wreszcie – konflikty z sąsiadami. Ruinę podupadającego Korczyna przyśpieszają nadmierne
wydatki, narzucone przez Ŝonę, Emilię, w miarę upływu lat coraz bardziej oddalającą się od
męŜa. Jedyną nadzieją Benedykta jest syn, Witold (Widzio), Ŝywo interesujący się
gospodarstwem. Zamknięty w sobie, rozgoryczony, rozczarowany do świata i ludzi,
osamotniony, osaczony przez kłopoty pienięŜne, Benedykt nie potrafi dostrzec Ŝyczliwości i
współczucia nawet u osób naprawdę mu bliskich i pomocnych – jak Marta czy Justyna.
Rozdział czwarty
to kolejna wizyta krewnych i znajomych w Korczynie – na obiad
wydany z okazji imienin pani Emilii przybywa Andrzejowa z synem i synową, Darzecka
(siostra Benedykta) i RóŜyc. Jak zwykle ofiarą drobnych złośliwości pada Justyna. Uboga ale
dumna panna źle się czuje w domu stryja, a przy tym upokarza ją ostentacyjne
zainteresowanie RóŜyca, otwarte Ŝarty z jej ojca oraz konieczność spotykania się z dawnym
ukochanym. Zygmunt i Witold zaczynają dyskusję na temat metod zarządzania własnością
ziemską. KaŜdy z młodych ludzi reprezentuje odmienną postawę, Witold jest zwolennikiem
nowoczesnych idei ekonomicznych i entuzjastą zdobyczy techniki. Zygmunt wyraŜa
lekcewaŜenie dla pozytywistycznych idei; ich starciu przysłuchuje się RóŜyc. Rozmowę
przerywa przybycie pani Kirłowej, która w przeciwieństwie do męŜa z rzadka oddaje się
uciechom towarzyskim, poświęcając cały swój czas na wychowanie dzieci i doglądanie
majątku; tylko Benedykt i Witold (wyraźnie zresztą zainteresowany Marynią Kirlanką)
doceniają pracowitość i szlachetność sąsiadki, zaś zgromadzone towarzystwo jest raczej
rozbawione jej brakiem obycia i prostotą zachowania. Na zakończenie obiadu Justyna i
Orzelski bawią gości muzyką. Po koncercie Zygmunt szuka okazji do rozmowy sam na sam z
dziewczyną i próbuje przypomnieć jej o dawnym uczuciu, ale Justyna daje mu stanowczą
odprawę. PrzeŜycia całego dnia dobitnie uświadamiają dziewczynie to, o czym wcześniej
mówiła jej Marta; Justyna dostrzega, Ŝe na dworze Korczyńskich nie ma dla niej miejsca.
Rozdział piĄty
znów zbudowany jest z retrospektywnych obrazów. Justyna wspomina
swoje dzieciństwo, romans ojca, skandale, upadek domu, śmierć matki, Ŝyczliwość i opiekę
Korczyńskiego. Przypomina teŜ sobie swoją wielką i – jak jej się początkowo wydawało –
wzajemną miłość do Zygmunta oraz okrutną odprawę pani Andrzejowej, która uwaŜała, Ŝe
uboga panna nie jest godna jej syna. Wkrótce potem matka wysłała jedynaka na studia do
Monachium, skąd wrócił juŜ po ślubie z Klotyldą. Błądząc po bezdroŜach, zatopiona w
swoich bolesnych wspomnieniach Justyna spotyka Jana Bohatyrowicza. Chłopak cięŜko
pracuje w polu, ale widać, Ŝe praca ta sprawia mu radość i w przeciwieństwie do Justyny
czuje się szczęśliwy. Młodzi zaczynają rozmawiać – Jan opowiada Justynie o swojej rodzinie:
o powtórnym małŜeństwie matki i o czułej opiece stryja Anzelma, który zaopiekował się nim
i jego siostrą, Antolką, po śmierci ojca. Następstwem tej serdecznej rozmowy młodych jest
zaproszenie dziewczyny do domu Bohatyrowiczów. Miła atmosfera zostaje kilkakrotnie
zakłócona – raz, kiedy rozmawiający spotykają Jadwigę Domuntównę (dziewczynę
zakochaną bez wzajemności w Janie) i drugi raz, gdy do domu Anzelma przybywa
mieszkający po sąsiedzku i niechętny Korczyńskim Fabian Bohatyrowicz. Mimo to Justyna
dobrze się czuje w zaścianku Bohatyrowiczów, z zainteresowaniem słucha opowiadań Jana,
zachwyca się urodą wiejskiego domu i niekłamaną, czułą więzią łączącą jego mieszkańców.
Ze wzruszeniem słucha wspomnień Anzelma dotyczących Marty, prosi teŜ starego
Bohatyrowicza, by zaprowadził ją do parowu Jana i Cecylii.
Rozdział szósty
rozpoczyna się opisem wybrzeŜy niemeńskich. Kulminacyjnym
momentem wyprawy nad Niemen jest opowieść Anzelma, legenda o Janie i Cecylii.
[ Pobierz całość w formacie PDF ]

zanotowane.pl

doc.pisz.pl

pdf.pisz.pl

dietanamase.keep.pl